Over het Fort

 

Fort Pannerden kent een roerige historie. Lees hier over de Nieuwe Hollandse Waterlinie, de rol van het fort in de Wereldoorlogen, krakers in het fort en het Oral History project.

Oral History

De werkgroep Oral History van Fort Pannerden verzamelt informatie over de soldaten die in de Eerste en Tweede Wereldoorlog op Fort Pannerden gelegerd waren. Dankzij foto’s, verhalen, documenten en voorwerpen kunnen we hun geschiedenis levend houden en delen met anderen. In het museum van Fort Pannerden draait alles om de soldaten van het fort.

Heeft uw vader, opa, broer, zwager of oom met Fort Pannerden te maken gehad, en wilt u daarover iets vertellen? Of heeft u nog een (familie)foto, brieven of andere voorwerpen? Als u dat liever wilt, maken we een kopie van uw foto. Voor meer informatie kan men contact opnemen met Wim Haafs: via 0481 420089 of .

Gebouw

Fort Pannerden – het uiteindelijke ontwerp werd gebaseerd op een plan van Inspecteur Generaal der Fortificatiën W.S. van der Hart-Beek – geldt als huzarenstukje van militaire bouwkunst. Het is een sperfort: een zelfstandig, naar alle zijden verdedigbaar fort. Met de bouw van dit staaltje vernuft, in de periode 1869 -1871, was bijna 500.000 gulden gemoeid. De snelle modernisering van de oorlogsvoering zette het fort echter steeds op achterstand. Zo moest het fort al in 1885 worden aangepast om verweer te kunnen bieden tegen brisantgranaten. Het fort kreeg nu zijn hoger gelegen Rijn- en Waalbatterijen, van beton en met modern geschut. Na deze verbouwing sprak men van een pantserfort.

Het onder de aarde verborgen complex is enorm groot: 75 bij 70 meter, de fortgracht niet meegeteld, en heeft maar liefst 5 verdiepingen met 124 ruimten (‘lokalen’) en een web van gangen en trappen. De muren zijn plaatselijk 2,60 meter dik. Voor de soldaten was het spartaans in het fort: water stond soms op de vloer en het was er gemiddeld niet warmer dan 10 graden Celsius.

web-Fort Pannerden-Over het fort-historie-kruitopslag_verval A 001
 

Nieuwe Hollandse Waterlinie

Fort Pannerden is een van de 60 forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Die Linie strekt zich uit van de Zuiderzee tot aan de Biesbosch. Fort Pannerden is het meest oostelijke fort, strategisch gelegen op de kop van het splitsingspunt van Rijn, Waal en Pannerdensch Kanaal. Met tientallen kilometers zicht over de Rijn konden soldaten er over waken dat vijanden niet oprukten richting het rijke Amsterdam en de IJsselsteden.

Gezorgd werd dat vijanden hun schepen niet lieten afzinken bij de kop van het Pannerdensch Kanaal. Het water van de Rijn moest onbelemmerd naar de Linie kunnen stromen. Met een ingenieus systeem van sluisjes kon land kniehoog onder water worden gezet: voor vijanden te hoog om te lopen, en te laag om varen.

Omdat Fort Pannerden de watertoevoer in de gaten hield, kreeg het de naam ‘hoofdkraan van de Linie’. Een cruciale functie! De Linie heeft de status van Unesco Werelderfgoed, en wordt gezien als een toeristische trekker van potentie voor Nederland.

Meer over de Nieuwe Hollandse Waterlinie op www.hollandsewaterlinie.nl.

Bekijk ook deze overzichtskaart Nieuwe Hollandse Waterlinie (PDF, 3MB)

web-Fort Pannerden-Over het fort-historie_militairen 1939
 

Oorlogen

Garnizoensplaats

Doornenburg was lang een garnizoensplaats. Hier kregen de jonge rekruten hun instructies in het gebouw van de Schutterij. Maar in het dorp vonden de soldaten ook vertier – van café tot theatervoorstelling. De meeste gewone soldaten kwamen uit Doornenburg en omgeving, in tegenstelling tot de officieren. Het fort was gebouwd met stenen uit zeven naburige steenfabrieken, waar veel arbeiders uit de omgeving werkten. Voor de dagelijkse bevoorrading met levensmiddelen was het fort afhankelijk van dorpen als Doornenburg en Bemmel. Zo leverden boeren dagelijks 120 liter melk voor pap.

Doornenburg heeft nóg een toeristische trekker, het middeleeuwse Kasteel Doornenburg, met een prachtige binnenhof tussen hoge muren met kantelen.

Eerste Wereldoorlog

Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd het leger gemobiliseerd en telde het fort vier jaar lang een volledige bezetting van 250 soldaten die waakten over de neutraliteit van Nederland. In het fort waren gigantische voorraden levensmiddelen – nodig om het 30 dagen zelfstandig uit te houden als het noodzakelijk was. Fort Pannerden beschikte over een eigen bakkerij, een hospitaal en een apotheek.

Er heerste van vroeg tot laat een strenge discipline. Veel tijd ging op aan wachten. Voor de soldaten werd het nodige vertier georganiseerd – van theater tot voetbalwedstrijden. Aan het einde van de Eerste Wereldoorlog ontdekten de soldaten met zoeklichten een Duitse zeppelin in de lucht. Die werd neergehaald en kwam in Groessen terecht. Aan boord bleken camera’s aanwezig, waarschijnlijk bedoeld voor spionage.

Tweede Wereldoorlog

Na de Eerste Wereldoorlog werd het fort slechts gebruikt voor oefeningen. Zo’n 8 jaar later werden luchtafweergeschut en de zoeklichten verplaatst naar elders. Alleen de kanonnen bleven. Toen in 1939 opnieuw oorlog dreigde, werd het fort versterkt met extra kazematten. Nog maar één dag vervulde het fort zijn oorspronkelijke functie: op de dag van de inval door de Duitsers. Op 10 mei sloten de Duitse troepen het fort in, en dreigden met bombardementen; de dag erna besloot de fortcommandant tot overgave. Als krijgsgevangenen maakten de soldaten de dag erop te voet de tocht naar Nijmegen.

Na 1945 werd bruikbaar bouwmateriaal voor de wederopbouw uit het fort weggehaald. Met deuren, trappen, ijzer werden woningen opgelapt, scholen en zelfs kippenhokken en schuren. Zijn militaire functie had het fort voorgoed verloren. Wel deed het nog dienst als opslagplaats voor gevonden explosieven uit de Betuwe, maar dat hield het verval niet tegen. Tijdens de Koude Oorlog spotten jongeren uit de omgeving – speciaal daartoe opgeleid door het Korps Luchtwachtdienst – het luchtruim boven Fort Pannerden af, op zoek naar Russische vliegtuigen en raketten.

Monument

In 1969 kreeg het fort de status van nationaal monument. Jongeren uit de omgeving vonden echter in het verlaten fort een avontuurlijke speelplek. In 2000 trokken krakers het fort in. De spraakmakende ontruiming door de Mobiele Eenheid – met tanks – maakte hieraan een einde, in 2006. Later werden de krakers tijdelijke beheerders van het fort tot 2008, toen de renovatie opnieuw startte. In 2011 was die renovatie rond.

Het fort is eigendom van Staatsbosbeheer, dat nog 14 andere Forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en het landschap er omheen beheert en exploiteert. Het erfpacht is in handen van de gemeente Lingewaard, de Stichting tot Beheer en Instandhouding van Fort Pannerden is exploitant van de publieksattractie Fort Pannerden.

Vanaf 2009 zorgen enthousiaste vrijwilligers voor onderhoud van het gebouw en gaan de deuren open voor het publiek. In 2016 zet Fort Pannerden de stap om een grote publieksattractie te worden, compleet heringericht en met een nieuwe beleefconcept. Daarvoor is het vrijwilligersteam uitgebreid en versterkt met enkele betaalde krachten.

Trotseer de elementen!